ایران چگونه قدرت منطقه‌ای خود را حفظ می‌کند

پروفسور هوندا فن- استاد دانشگاه مطالعات بین‌المللی شانگهای

بعد از اینکه رژیم صدام در عراق و طالبان در افغانستان سرنگون شدند و بهار عربی (بیداری اسلامی) منجر به افت ناگهانی نفوذ منطقه‌ای در چندین کشور عربی شد، جایگاه بین‌المللی جمهوری اسلامی ایران بهبود چشمگیری پیدا کرد؛ با این حال برخی از کشورهای منطقه که به ظهور قدرت ایران معترفند، همزمان از ایران به‌عنوان تهدید برای خودشان یاد می‌کنند.
هم‌اکنون خاورمیانه در دوره دیگری برای تعدیل الگوی قدرت‌های بزرگ قرار دارد. بسیاری از قدرت‌های اصلی در داخل و خارج از منطقه در تلاش هستند تا نقش‌های جدید خود را در منطقه شکل دهند. با نگاه به عملکرد قدرت‌های جهانی در خاورمیانه به این نتیجه می‌رسیم که ایالات‌متحده سیاست پسروی و روسیه سیاست پیشروی را از سرگرفته‌اند و قدرت‌های اروپایی، هند، ژاپن و چین گرچه قصد ارتباط نزدیک با خاورمیانه را دارند، اما این کشورها تاکنون تأثیر محدودی در خاورمیانه داشته‌اند. اگر نگاهی داخلی به خاورمیانه بکنیم، عراق، مصر، سوریه، لیبی و سایر قدرت‌های موجود در منطقه یا به‌دلیل جنگ یا به‌دلیل تغییرهای فراوان سیاسی دچار افت ناگهانی شده‌اند و جایگاه اعراب در استراتژی جدید خاورمیانه آسیب جدی دیده است؛ در چنین حالتی، ایران به‌عنوان یک قدرت منطقه‌ای با درگیری‌های شدید با کشورهای کلیدی در داخل و خارج خاورمیانه مانند رژیم صهیونیستی، عربستان سعودی و ایالات متحده به یک نقش بسیار جالب‌توجه در الگوی جدید خاورمیانه تبدیل شده و جایگاه استراتژیک آن در خاورمیانه قابل بحث است.

ظهور ایران در خاورمیانه
در طول ۲۰سال گذشته، موقعیت استراتژیک ایران در خاورمیانه به‌طور مداوم بهبود یافته است. ایران توانایی این را دارد که در مقابله با ادامه تحریم‌های بین‌المللی امتیازهایی را به دست آورد و با دیگر کشورهای خاورمیانه روابط نزدیکی را توسعه و گسترش دهد. در دهه‌‌۱۹۸۰آشفتگی‌های سیاسی بعد از انقلاب اسلامی ایران و جنگ ایران و عراق به‌مدت ۸سال، حکومت نوپایه‌ جمهوری اسلامی را در محیط بین‌الملل در شرایط خطرناکی قرار داد. با کاهش مبارزات سیاسی داخلی و پایان جنگ ایران و عراق و کاهش فشارهای خارجی روی ایران، به علاوه افزایش قدرت ایران در خاورمیانه به‌ویژه در منطقه‌ خلیج‌فارس، موقعیت استراتژیک منطقه‌ای ایران به‌تدریج بهبود یافت.
در سال۲۰۰۳ با سرنگونی رژیم صدام در عراق، نیروی شیعه در این کشور که با حکومت ایران نیز روابط دوستانه‌ای داشت، نفوذ و قدرت داخلی خود را افزایش داد؛ به این ترتیب، عراق به‌تدریج از یک تهدید استراتژیک به فرصت استراتژیک برای ایران تغییر یافت. سرنگونی رژیم‌های طالبان و صدام باعث بهبود چشمگیر محیط امنیتی در مرزهای شرقی و غربی ایران شد.
بهار عربی (جنبش بیداری اسلامی) که از اواخر سال۲۰۱۰ آغاز شد، موقعیت استراتژیک ایران را بیشتر ارتقا داد. در حالی‌که تونس، لیبی، مصر، سوریه و سایر کشورها با آشفتگی‌های سیاسی شدید روبه‌رو بودند، قدرت برخی از کشورهای عربی کاهش یافت و صدای بسیاری از کشورهای عربی به زوال رفت. پس از این تحولات، ایران و ترکیه تبدیل به ۲کشور با پیشرفت چشمگیر وضعیت استراژیک منطقه‌ای در خاورمیانه شدند.
همچنین ایران از لحاظ دستاوردها و توسعه علم و فناوری از پیشروترین کشورها در خاورمیانه به شمار می‌رود و همینطور در پاسخ به تحریم‌های بین‌المللی «اقتصاد مقاومتی» را در پیش گرفته و به‌طور گسترده بومی‌سازی‌ کالاها را تبلیغ می‌کند و در منطقه نیروهایی هستند که آشکارا از ایران پشتیبانی می‌کنند؛ بنابراین ایران در منطقه به‌ویژه در غرب آسیا به موقعیت استراتژیک نسبتا مطلوبی دست یافته است.

مشکلات پیش‌رو در توسعه ایران
با وجود موقعیت برتر استراتژیک کنونی ایران، این کشور هنوز با چالش‌های جدی داخلی و خارجی روبه‌روست.
تحریم‌های ایالات متحده: خصومت ۴۰ساله ایالات متحده با جمهوری اسلامی ایران، جامعه بین‌المللی را به منزوی کردن ایران سوق داده است. بعد از روی کار آمدن دولت دونالد ترامپ، انتقاد رسمی آمریکا از توافق هسته‌ای ایران در سال ۲۰۱۵همچنان رو به افزایش بود که سرانجام آمریکا در ‌ماه مه ‌سال ۲۰۱۸از توافق هسته‌ای ایران خارج شد و در مواجهه با ایران راهبرد فشار حداکثری را در پیش گرفت و فشارهای شدید را به این کشور تحمیل کرد. هم‌اکنون، اگرچه سایر کشورها در بسیاری از موارد از ایالات متحده راضی نیستند و مایل به توسعه روابط بین‌المللی با ایران هستند، اما این کشورها در برخورد با ایران بسیار محتاطانه عمل می‌کنند و این برای توسعه روابط خارجی ایران مفید نیست.
دشمنان قدرتمند منطقه‌ای و رقبای استراتژیک: ایران از یک طرف با ترکیه در استراتژی‌های توسعه منطقه‌ای رقابت می‌کند و از طرف دیگر اسرائیل و عربستان سعودی، ایران را به‌عنوان دشمن شماره یک منطقه‌ای خود قلمداد می‌کنند. «محور مقاومت» در چند سال گذشته در میدان جنگ سوریه، با رویارویی مشترک ایالات‌متحده، عربستان سعودی، ترکیه، اسرائیل و سایر کشورها روبه‌رو بود؛ این «نیروهای مقاومت» می‌توانند تا حدودی با اجرای استراتژیکی منطقه‌ای ایران همکاری کنند، اما آیا ایران به‌مدت طولانی از قدرت و توانایی کافی برای حمایت از شرکای «محور مقاومت» خود برخوردار است؟ با توجه به وضعیت کنونی توسعه داخلی ایران این کار به‌نظر کمی دشوار می‌رسد.
مشکلات اقتصادی داخلی ایران: تحریم‌های ایالات متحده توسعه اقتصادی ایران و زندگی مردم را سخت‌تر کرده است؛ اعتراضات عمومی در سال‌های۲۰۱۸- ۲۰۱۷ و نوامبر سال۲۰۱۹ نشان‌دهنده‌ این نکته است. این امر به نفع ایران برای حفظ و ارتقای موقعیت استراتژیک منطقه‌ای خود نیست.  در سال‌های اخیر، موقعیت استراتژیک ایران در خاورمیانه بهبود یافته است؛ با این حال هنوز هم نمی‌توان در دستاوردهای استراتژیکی منطقه‌ای ایران بزرگ‌نمایی کرد. اکنون بسیاری از ایرانیان از موقعیت استراتژیک منطقه‌ای کشور راضی هستند و این امر ذهنیتی از یک کشور بزرگ ایجاد کرده است، اما اگر توسعه داخلی نتواند نیازهای استراتژیکی منطقه‌ای را برآورده کند، نه‌تنها ایران نمی‌تواند به بهبود موقعیت استراتژیک منطقه‌ای خود ادامه دهد، بلکه حفظ موقعیت استراتژیک منطقه‌ای موجود بسیار دشوار خواهد بود. در حقیقت، ایالات متحده، اسرائیل و عربستان سعودی و دیگر دشمنان خارجی ایران همچنان به‌طور مدوام به‌دنبال فرصت‌هایی برای وخیم‌تر کردن اوضاع داخلی ایران هستند. از طرف دیگر، ایران کشوری بزرگ در خاورمیانه، غرب آسیا و خلیج‌فارس است و هرگونه تنظیم منطقی برای امور مهم منطقه‌ای، به‌ویژه مفاهیم امنیتی، بدون مشارکت ایران امکان‌پذیر نیست. تا زمانی که ایران به‌طور پیوسته توسعه یابد و روابط خارجی خوبی داشته باشد، تبدیل به یکی از تأثیرگذارترین کشورها در خاورمیانه می‌شود؛ بنابراین با مشاهده موقعیت استراتژیک منطقه‌ای ایران، امید‌ها و نگرانی‌هایی وجود دارد؛ این نکته مهمی است که به توسعه آینده امور داخلی و دیپلماسی ایران بستگی دارد؛ به‌خصوص در افزایش شناخت عموم مردم از حکومت، بهبود روابط با کشورهای اصلی جهان و منطقه و… .
مسئولان و سیاستمداران و تصمیم‌گیران ایران در راس قدرت باید تلاش‌های مؤثر و بموقع انجام دهند.
مترجم: سعیده زرین