جنگ افروزی در خاورمیانه، نتیجه هم افزایی سه نیروی پیشران

سیدسعید موسوی‌مدنی، رئیس اسبق کمیته اقتصادی انجمن دوستی ایران و چین

عمده مطالعات آینده پژوهی، از سه مبنای یا از سه زاویه مجزا بررسی میشوند که عبارتند از تحلیل گذشته و حال، نقشه های ذینفعان و تغییرات محیطی، هم اکنون در تحولات خاورمیانه هر سه نیروی زیر فعّال بوده و در حال تقویت هم هستند،

• وزن گذشته و حال: آینده متکی است بر آنچه مردم هستند و آنچه تاریخ آنها را ساخته است.
• نقشه‌های ذینفعان: آینده نگاری مستلزم ملاحظه تصویر هایی از آینده است که ذینفعان گوناگون ترسیم کرده اند.
• تغییرات محیطی: عواملی هستند که در کنترل اجتماع نیستند، عبارتند از: پیشرفتهای فناورانه، شرایط اقلیم (آب و هوا)، کنش‌های رقیبان (راهبردهای کشورهای همسایه، تولیدکنندگان فراسوی مرزها، تقاضای مصرف کنندگان خارجی)

وزن گذشته و حال

مردم یک کشور برای آب و غذا نمی‌جنگند، آنها برای انباشت تحقیرهای تاریخی یا ریشه‌های عمیق بنیادگرایی می‌جنگند. در خاورمیانه از یک سو برخی کشورها در رویای احیای امپراطوری عثمانی هستند و برخی دیگر برای استقرار سرزمین موعود جنگ افروزی میکنند. واژه ارض موعود پس از جنگ شش‌روزه ۱۹۶۷ بار سیاسی یافت و برای توجیه سیاست‌های احزاب دست راستی اسرائیل، خاصه حزب لیکود، به‌کار رفت. همچنین در خلاء حضور ابرقدرتهای منطقه، ترکیه به دنبال ایجاد استقرار هژمونی خود در خاورمیانه بود، اما طبق تحلیل یکی از مشاوران موسسه رند، ترکیه با ۶۰۰ میلیارد دلار بدهی خارجی هرگز نمیتواند نقش هژمون را ایفا کند. به قول آینده پژوهان، احیای امپراطوری، مانند آرایش عروس مرده است، او را زنده نمیکند.

تغییرات محیطی

نیروهای پیشران، عواملی هستند که چون انرژی و اینرسی زیادی دارند، اغلب خود را به همه تحمیل میکنند و رفتار بازیگران در راستای تطبیق با ابرروندهای حاصل از این نیروها خواهد بود، در حال حاضر ابَرَ روندهای جدی، موضوع تغییرات اقلیمی، محیط زیست و فناوری اطلاعات است. در این راستا با توجه به افول اقتصاد وزنی، (Weighted Economy) ایجاد سپر امنیتی و ارزش اقتصادی در دسترسی به اطلاعات و داده‌های بهنگام است.  بدین منظور کشورهای عربی با توجه به گرمایش جهانی و زیست ناپذیری اقلیمی، به سوی هوش مصنوعی و فناوریهای اطلاعات حرکت کرده اند. همچنین از سوی غرب احتمال میرود که تایوان به عنوان قطب تولید ریزتراشه‌های جهان با بیش از ۶۰ درصد بازار، ممکن است در اقتصاد چین بلعیده شود، بنابراین هژمونی غرب برنامه دارد تا زنجیره جهانی ارزش را از شوک تایوان دور نماید.

نارندرا مودی، نخست‌وزیر هند، در دیدار با بن سلمان، ایده دالان اقتصادی هند را مطرح کرد و آنرا این‌گونه توصیف کرد: «این دالان نه تنها دو کشور – هند و عربستان – را به هم متصل می‌کند، بلکه همکاری اقتصادی، توسعه انرژی و اتصال دیجیتال بین آسیا، غرب آسیا و اروپا را نیز تقویت خواهد کرد. به عبارتی بلوک غرب برنامه دارد تا با دلارهای نفتی اعراب، فناوری سیلیسکون ولی آمریکا و  نیروهای کار ارزان و ماهر هند، یک تایوان ۲ در کشوری مانند هندوستان ایجاد کند. در همین راستا،  در ۱۰ سپتامبر ۲۰۲۳ تفاهم نامه دالان هند-خاورمیانه-اروپا در اجلاس ۲۰۲۳ گروه ۲۰ دهلی نو توسط دولت‌های هند، آمریکا، امارات، عربستان سعودی، فرانسه، آلمان و ایتالیا و اتحادیه اروپا رونمایی شد.  در حقیقت هدف اصلی آن است که با قدرت فناوری سیلیکون‌ولی آمریکا، دلارهای نفتی اعراب و نیروی کار ماهر و ارزان هند، رقیب تایوان ایجاد شود و کل خاورمیانه در سلطه اطلاعاتی قرار گیرد.

نقشه‌های ذینفعان

تا سال ۲۰۳۰، بیش از دو سوم اقتصاد دنیا به شرق جهان منتقل می‌شود، بنابراین ایجاد کریدورهای تجاری بین شرق و غرب اهمیت دوچندان خواهد یافت، کشور چین با چندین پیمان همکاری اقتصادی شرق آسیا و همچنین طرح یک کمربند-یک جاده، به منظور احیای جاده ابریشم برنامه جدی دارد. در مقابل گروه هفت در نشست سالانه سال ۲۰۲۲ که در آلمان برگزار شد، سرمایه‌‌گذاری عظیمی را برای مقابله با برنامه چین با عنوان «کمربند و جاده» اعلام کرد. بر همین اساس، سران هفت اقتصاد بزرگ دنیا در اجلاس خود در آلمان، به میزان ۶۰۰ میلیارد دلار بودجه عمومی و خصوصی را در طول پنج سال به این برنامه جدید اختصاص خواهند داد.

همچنین اجلاس گروه ۲۰ که در سپتامبر ۲۰۲۳ در دهلی نو هند برگزار شد، طرح دالان اقتصادی هند-خاورمیانه – اروپا، را موسوم به آی‌مک (IMEC) مصوب شد، دالان اقتصادی هند-خاورمیانه-اروپا یا کریدور آیمِک (IMEC) یک دالان اقتصادی آینده‌نگر است که هدف آن تقویت توسعه اقتصادی از طریق تقویت اتصال و یکپارچه‌سازی اقتصادی بین جنوب آسیا، خلیج فارس و اروپا استم. سیر پیشنهادی دالان میان هند و اروپا است که از کشورهای امارات، عربستان سعودی، اردن، اسرائیل و یونان می‌گذرد.

این کریدور در درجه اول رقیب ابتکار کمربند – جاده (BRI) چین است که راه دریایی آن از کانال سوئز و مسیر خشکی آن تقریبا از همان مسیر تاریخی جاده ابریشم می‌گذرد. آمریکا به خاطر رقابت راهبردی و هند به خاطر اختلافات مرزی و سیاسی عمیق با چین از مخالفان اصلی کمربند – راه محسوب می‌شوند و آیمک ابتکار مشترک برای مهار این طرح چینی است. آیمک در درجه اول یک طرح ضد چینی است که علاوه بر چین، کشورهایی نظیر مصر، روسیه، ترکیه، عراق، پاکستان، ایران، سوریه و قطر مستقیم یا غیرمستقیم از آن متضرر خواهند شد و در طرف مقابل دسته‌ای دیگر از کشورها شامل آمریکا، هند، اسرائیل، امارات، عربستان، یونان، ایتالیا، فرانسه، آلمان و اتحادیه اروپایی جزو شرکای رسمی یا غیر‌رسمی آن محسوب می‌شوند.

سیدسعید موسوی‌مدنی، رئیس اسبق کمیته اقتصادی انجمن دوستی ایران و چین

تحلیلگر راهبردی اقتصاد بین‌الملل و مدیر عامل گروه آینده‌نگاران ماورا

رایانامه: moosavimadani@gmail.com   

منابع

1. بلوک غرب می‌خواهد جلوی ابتکار کمربند وجاده را بگیرد، سپر جاه‌طلبانه گروه ۷، روزنامه دنیای اقتصادی، تاریخ چاپ ۰۷/۰۴/۱۴۰۱

2. بحران غزه کریدور هندی را هوا می‌کند؟، روزنامه دنیای اقتصادی، تاریخ چاپ ۲۵/۰۷/۱۴۰۲

1. “World leaders launch India-Middle East-Europe Economic Corridor seen as counter to China’s BRI”. Financialexpress (به انگلیسی). ۲۰۲۳-۰۹-۱۰. Retrieved ۲۰۲۳-۰۹-۱۰٫
2. “New economic corridor to connect Asia, Europe & US”. The New Indian Express. Retrieved ۲۰۲۳-۰۹-۱۰٫
3. Singh, Ram (2023-09-11). “A corridor of immense promise”. BusinessLine, Retrieved ۲۰۲۳-۰۹-۱۶٫
4. Agencies and ToI Staff. «India and Saudi Arabia announce agreement to expand economic, security ties».